2010 оны 4 дүгээр сарын 27-Лхас

Өнөөдөр Төвдөд байх сүүлийн өдөр. Нөгөө хоёртой үдэд уулзаж хоол иднэ. Орой нь цүнх саваа янзална. Жаахан эртхэн унтах хэрэгтэй. Маргааш өглөө 8 гэхэд вокзал дээр бэлэн байлгүй горьгүй.

Жолооч, хөтөч хоёр үд гэхэд товлосон цагтаа ирэв. Overland орох уу гэтэл хөтөч маань шашин таардаггүй гэх маягийн шалтгаан хэлж холгүй орших өөр газар санал болгоход нь бага зэрэг гайхаж, тийшээ нь ороод, саналыг нь ч асуулгүй нэжгээд пийв, хоол унд захиалав.


Гэтэл нөгөө 2 маань согтууруулах төрлийн ундаа огт амсдаггүй гээд пийвээ буцааж, үүнээс нь болоод би жаал ичиж тэр хоёроор бахархах сэтгэл төрөв. Хүмүүс архины төрлийн юм амсалгүйгээр амьд яваад болоод л байна шүү дээ. Ялангуяа ар гэр, алдах юмгүй, нас залуу хөтөч маань ийм мундаг хүмүүжилтэй байгаа нь үнэхээр сайн хэрэг. Гэтэл манай манлай компаниудын эхний 5-д дандаа архи тамхи, алт, утасны компаниуд гозйож байдаг. Ганц хөнгөн эсвэл хүнсний үйлдвэр байхгүй шүү. Алтаа зарж олсон мөнгөөрөө архи уух гэж найзууд руугаа утасдаж амьдардаг улс уу даа бид чинь.

Ингээд бид пийвээ өргөж, сайхан хүмүүстэй сайн явж ирсэндээ баярлаж байгаагаа илэрхийлж тэдний барьсан ундаатай тулгав. Харин хөтөч маань жуулчидтай явж байгаа гэхээсээ илүү найзуудтайгаа явж байгаа юм шиг санагдсанаа хэлэв. Түүний энэ үг сэтгэлээс нь гарсанд эргэлзэхгүй байна. Зүгээр манжлах шаардлагатай байсан бол энэ үгээ дахин дахин хэлэхгүй байсан биз ээ. Бид бас энэ компаниар үйлчлүүлсэн анхны монголчууд болсны хувьд монгол хүний талаар таатай сэтгэгдэл төрүүлсэндээ баярлаж байлаа. Тэгж байтал хоол ч ирлээ. Гэтэл нөгөө хоёр маань нэрэлхсэн үү яасан, хоолонд бараг л ам хүрсэнгүй, бид л өөрсдөө идээд таарав.

Бид, бид ч гэж дээ, би л голчлон саваагүй зангаараа та нар ийш тийшээ зорчиж явж чаддаг уу, гадаад пасспорт байдаг уу, хэрвээ боломжтой бол манай оронд очоорой, хэзээд та 2 болон танай гэр бүлийхнийг хүлээж авахад бэлэн шүү гэж хэлбэл  нөгөө л болгоомжтой зангаараа энд хаа сайгүй хүний үг чагнаад явж байдаг гарууд бий шүү. Зарим нь ч гудамжны гуйлгачны дүртэй, зарим нь энгийн хүн шиг, зарим нь чухам ганган жэнтэлмэн байдаг. Хаа хамаагүй юм битгий яриарай. Би зөвхөн найзуудтайгаа л нээлттэй байдаг сэдвээрээ та нартай ярьж байна. Гадаад байтугай дотоод пасспорт байхгүй, зөвхөн орон нутгийн бүртгэл маягийн баримт байдаг ч түүгээрээ Хятад дотроо ч чөлөөтэй зорчих боломжгүй. Танилуудых нь нэг дотоод пасспорт авахаар өргөдлөө өгөөд 5 жил хүлээж байгаа. Гэхдээ их мөнгөтэй бол хахуульдаж болдог. Энэтхэгт суралцаад ирэхэд нь шууд замд нь барьж аваад төрөлх тосгонд нь хориод хаашаа явсан, хэнтэй уулзсан зэргээ бичгээр тайлагнаж жил гаран болсны дараа гэрт нь өөр ажил хийж мөнгө олох хүн байхгүй учраас хотод ажиллах зөвшөөрөл өгсөн. Гадаадад сурч байсан учраас одоо цагдаагийн хар жагсаалтанд нэр нь байдаг. Интернэтэд орохдоо заавал бүртгэл хийлгэдэг. Заримдаа мэйлээ шалгах гэхээр замаас нь шалгаад хаалт тавьсан байдаг. Гэсэн ч Энэтхэг зэрэг газарт байдаг найзуудаасаа яаж ийгээд мэдээ сонсоод байдаг зэргээр болгоомжтой ярилаа. Харин жолооч маань хэл мэдэхгүй учраас амар амгалан инээмсэглэн сууна. Хэрэв мэддэг сэн бол дааганаас унаад үхдэггүйг сануулж амыг нь татах байсан биз ээ. Хэдийгээр маш олон юм асууж, маш олон юм хэлмээр байсан ч энд үлдэх хүмүүсийг хэрэгт хийхээс айж аль болох дуугүй байхыг хичээж байв. Гэвч дотор маань эгдүүцэл хорслоор буцалж, эрх чөлөө гэгч ямар үнэ цэнэтэйг мэдэрч суулаа.

Хоолны дараа жолоочоо явангуут тэснэ тэснэ гэхэд яаж тэсэх вэ, хөтөчдөө би чамд юм хэлмээр байна, чи дургүйцэхгүй бол өрөөгөөр ороод гараач гэлээ. Тэгээд оронгуутаа нэг амьсгаагаар ярьж алдлаа даа, харин ч нэг. Түрүүнээс хойш бөглөрөхдөө дөхөж шүү. Би чамайг маш сайн ойлгож байна. Манай орон ч гэсэн 800 жилийн өмнө цагтаа цалгиж, дэлхийн талыг эзэлж явсан. Гэвч ноён урваач, нохой шарваачийн гайгаар 200 жил манжийн дарлалд байсан. Гэсэн ч аливаа юм өөрийн настай. Мөнх юм гэж үгүй. Тийм ч учраас барууныхны нүдээр харахад хэзээ мөдгүй мөхөх тодорхой болсон, 800 мянган хүн амых нь талаас илүү нь лам, өвчин эмгэгтэй Монгол улс цаг нь ирэхэд эрх чөлөөгөө олж авсан. Дараа нь 70 жил хэлж ярихаа цагдуулж, хүний хурууны үзүүрээр хөдөлдөг байсан ч бас л цаг нь ирж бид одоо өөрөө өөрсдийхөө хувь заяаны эзэн суугаад байна. Эндээс би юу хэлэх гээд байна вэ гэвэл, тэвчих хэрэгтэй, хүлээх хэрэгтэй, хамгийн гол нь итгэлээ алдахгүй байхад цаг нь ирнэ. Харин ч танай улс манайхыг бодвол хүн ам ихтэй, дээр нь гадаадад гарсан 3 сая төвдчүүд бол маш том хүч юм. Зүрхэн дэх итгэлийн галаа л унтраалгүй манаж байвал цаг нь ирж, хар аяндаа болох юм болдгоороо болно, чи биш юм гэхэд чиний үр хүүхэд тэр цагийг үзнэ ээ гэв.

Энэ бүхнийг сонсож суусан найз маань ярьж эхэллээ. 2008 оны 3 сарын 10-нд Сера хийдийн арваад лам Далай ламын Төвдөөс оргож гарсны ойг тэмдэглэж, тайван жагсаал хийжээ. Гэтэл цагдаа нар хүч хэрэглэн, тэр хэдийг ачаад явсан, одоо болтол үхсэн амьд нь тодорхой бус. Үүнээс болоод энгийн иргэд хилэн нь буцалж, 4 хоногийн дараа хятадын худалдаачдын бараа таваарыг сүйтгэж, тэднийг гурилын элдүүрээрээ хөөж гаргаад 15 цагийн үед Лхасад нэг ч хятадгүй, нам гүм болжээ. Энэ үед мань эр хүмүүсийн дотор ийм их чадал, уур хилэн, үндсэрхэг үзэл нуугдаж байсан юм уу гэж гайхаж байж. Гэтэл ердөө л 18 цаг гэхэд үй олон зэвсэглэсэн цагдаа, танк хотод орж ирээд бөөгнөрсөн хүмүүс л байвал шууд гал нээж, шүршиж эхэлж. Тэр гал нээгчдийн зарим нь лам хувцас өмсөөд орхимжныхоо дотор буугаа нууж байгаад л шүршиж байсан гэнэ. Тэр үед үйл явдлыг хараад гудамжаар явж байхад нь мань эрийг компанийх нь захирал өрөөндөө түгжиж орхижээ. Харин маргаашнаас нь зурагтаар хятадуудын юмыг сүйтгэж тэднийг хөөж буй төвдүүдийг л гаргаснаас бус, гар хоосон иргэдийн өөдөөс гал хэрэглэсэн цагдаа нарын тухай дурдсангүй өнгөрч. Дараа нь эндхийн шарил чандарлах газрыг буутай цэргээр мануулж байгаад, бүгдэд нь ижил хувцас нөмөргөсөн, толгойгүй 3000 орчим цогцсыг хэдэн өдрийн турш шатаасан байна. Одоо ч үхсэн амьд нь сураггүй хүн зөндөө. Энэ явдлаас хойш хил гааль бүр чангарч, явганаар хил гарах гэж оролдсон дөчөөд хүнийг зүгээр л сургуулийн бай шиг сум тоолон унагаж байсныг оросын жуулчид майхан дотроосоо бичлэг хийж интернэтээр цацсан, ганц хүнийг майхандаа нууж авч үлдсэнийг хэлэв. Энэ бүхнийг ярьж байхдаа хөөрхий найз минь нулимсаа барих гээд дийлсэнгүй. Эр хүний уйлахыг харах амаргүй юм билээ дээ. Би бас л тэссэнгүй, энэ бүхэн түр зуурын явдал, та нар хүлээх хэрэгтэй, тийм цаг заавал ирнэ гэж ятгав. Харин тэрээр энэ бол одоо бараг л боломжгүй зүйл, би хэдийгээр итгэхийг хүссэн ч, бүх юм нүдэн дээр минь өөрчлөгдөж байна. Тийм цаг ирэхгүй л болов уу гэсэн юм. Тэгсэн ч чамтай ингэж сэтгэлээ нээж ярилцах сайхан байна, сайхан найзууд болцгоолоо гэлээ. Би бас л гандан буурахгүй, итгэх хэрэгтэй, цаг нь ирнэ ээ л гээд байлаа. Сүүлдээ үнэхээр тэгж бодсон уу, эсвэл энэ нойтон хамууд тийм гэж хэлэхгүй бол эелдэг бус юм болно гэж бодсоных уу, за тийм ээ, ирнэ байхаа гэлээ.

Хамгийн заваан нь юу вэ гэвэл би ч бас дотроо тийм цаг ирэх нь юу л бол гэж бодож байсан юм. Хятад Төвдийг зүгээр ч нэг тавиад явуулна гэвэл хол хэвтэнэ. Тавьчдаг юм бол Шинжаан-уйгараас авахуулаад бүгд босч, хятад гэх юм юу ч үгүй болоод, цоо шинэ газрын зураг зурах хэрэг гарна. Тийм газрын зургийг хятад улс ойрын нэлээд хэдэн жилдээ хүсэхгүй нь намайг Өнөрөө гэдгээс ч хол илүү баталгаатай зүйл. Гэсэн ч итгэл найдвар л хамгийн сүүлд мөхдөг шүү дээ. Тэгэхгүй бол юуны төлөө, хэний ирээдүйн төлөө амьд явах хэрэг вэ. Нөгөө талдаа хятадуудыг буруутгахад ч хэцүү. Их гүрнийг чангахан атгахгүй бол амар ажил бас биш. Алгуурхан, аажуухан, чулууг урсгалаараа элээх ус мэт энэ хар хятадын зэвүүн бодлогыг яалтай. Хүнийг ч хэлэлтгүй бид өөрсдөө ямаршуухан байгаа билээ. Үндсэндээ манай түүхий эдээр тоглож байна шүү дээ. Гэтэл зам дагуу хараад байхад, Төвдөд ч, Ганьсуд ч, Өвөр монголд ч манайх шиг олон ямаа харагдаагүй дээ. Сүргийн зохистой бүтцийг барих цөөн хэдэн ямаа л харагдсан. Үхэхдээ аваад явах юм шиг энэ янзаараа загнаад байвал бидний ч ирээдүй ямар болохыг таашгүй. Ердөө л бид их азтай хүмүүс. Нэг их сайндаа ч биш, зүгээр л маш их азтайдаа тусгаар тогтнолоо олж авсан хэрэг.

Зиак, баахан улс төржлөө, уг нь блогоо энэ мэтийн юмнаас ангид байлгая гэж хичээдэг ч, яалт ч үгүй явсан газрын сониноос болоод өөрийн мунхаг бодлоо нэмж орхилоо. Алдаатай зүйл байвал өршөөгөөрэй. Хамгийн гол олж харсан зүйл бол ямар ч байшин, машин, тансаглалаар сольшгүй, амьд яваагийн минь утга учир, ирээдүйдээ итгэх итгэлийн минь ул үндэс бол тусгаар тогтнол юм байна шүү. Арчилж хамгаалж явахгүй бол байшин барилгаас ч хэврэг эд (гэтэл Далай ламын өвлийн ордон хэдэн настай билээ) гэдгийг саяхан тусгаар байгаад одоо тэр нь үгүй болсон ард түмнийг өөрийн нүдээр харж, зарим нэгтэй нь ярилцсаны үндсэн дээр мэдэрснийхээ хувьд ойлгосноо хуваалцах гэсэн юм.